امارگیر حرفه ای وبلاگ و سایت

  بسم الله الرّحمن الرّحيم                                              

 آموزش صوت و لحن                  مدرس :آقاي غلامرضا شاه ميوه اصفهاني

 در ادامه ي عــوامل مؤثر بر شكل گيري صوت ، پنجــمين عامل از درس قـبل باقي مـانده بود كه در اين مبــحث در خصـوص آن سُخـن خواهيم گفت .

 5- گوش :

 گوش وسيله ي دريافت اصوات در انسان است ، بديهي است همانطور كه انسانها در حواس مختلف خود داراي تفاوت هايي هستند و برخي از حسّ بويايي يا بيـــنايي قوي تري برخوردارند ، اشخاص در قدرت گيرائي اصوات پيرامون خود نيز متفاوت مي باشند .گوشِ پاره اي اندك از انسانها قادر است مجموعه اي از نت هاي مختلف موجود در يك قطعه موسيقي را بطور كامل دريافت كند اين افراد معمولاً جزو معدود كساني هستند كه از استعداد موسيقي يا صوتي لازم براي فعاليت در حوزه ي آواز يا موسيقي برخوردار هستند . به چـنين موضوعي ( تيزگوشي ) گويند . تيزگوشي افراد بسيار متفاوت است . دقيقاً همين تيزگوشي است كه افراد را تحت تأثير آواهاي زيبا قرار داده و حسّ آنان را در خواندن و زمزمه كردن نغمات ترغيب مي كند . فلذا يكي از مهمترين عوامل شكل گيري صوت از همان بدو كودكي ، مسئـله ي گوش انسان و به عبارت صحيــح تر تيزگوشي اوست زيرا افراد تيزگوش با بهــره مندي از چنين خاصيتي بهتر در مي يابند كه صداي خود را چگونه مورد استفاده قرار دهند .

 تا اينجا عوامل مؤثّر در شكل گيري صوت را بيان كرديم كه تا حدّ زيادي جبري و غير ارادي است . در اينجا ما به عواملي اشاره مي كنيم كه در بهبود و تحسين صوت تأثير فراواني دارند . عوامل مؤثّر در بهبود و تحسين صوت

 1- تربيت صدا :

 بطور كلّي مُوهبت و نعمت صداي خوش و زيبا در انسانها امري خداداد است . بنا بر اين اساساً در مورد كساني كه هيچ بهره اي از اين مُوهبت نبرده اند هيچ كاري نميشود انجام داد و تربيت صوت ، تأثيري در اين گونه افراد ندارد امّا در مورد كساني كه از جوهره ي اصلي لازم برخوردار هستند ، اين امكان وجود دارد كه با تربيت گوش و بدنبال آن تربيت صدا بر كيفيّت صداي خود بيفزايند . در اينجا لازم است توضيح دهيم كه دامنه ي اين تربيت در ويژگيهاي مُختلف صوت مانند طنين ، شدّت ، ارتفاع ، انعطاف و تحرير متفاوت است . يعني اينكه كيفـيّت برخي از اين خصوصيّات ياد شده با تربيت صحيح ، قابل افزايش بوده و در مورد برخي از خصوصيّات ، اينگونه نيست . براي مثال ارتفاع يا مساحت صوت و نيز انعطاف تا حدّ زيادي با تربيت و تمرينات مستمرّ بهبود مي يابد در حاليكه طنين كه امري ذاتي است و يا قوّت صوت ، بسيار اندك در مقابل تربيت قابل انعطاف هستند .

 امروزه براي تربيت صدا از روشي علمي بنام سُلفژ ( Solfege ) اســتفاده مي كنند كه درآن افراد ياد مي گيرند كه چگونه صداي نُت ها را به وسيله ي گوش تشخيص داده و بوسيله ي صداي خود آنرا اجراء كنند ، چنين اشخاصي معمولاً پس از طي دوره ي سُلفژ به راحتي قادر به اجراء نغمات بوده و كمتر مرتكب خروج ، خطا يا فالش مي شوند .

2- تمرين و ممارست :

تمرين و مُمارست چيزي غير از تربيت است . به هر حال ممكن است بسياري از افراد بدون طي دوره ي سُلفژ از استعداد و آمادگي لازم برخوردار باشند امّا چنين كساني همواره براي حفظ اين آمادگي لازم است كه تمرينات مُستمرّي را برنامه ريزي كنند . اين تمرينات مي تواند بطور روزانه يا هفتگي انجام شود اصولاً بسياري از افراد خوش صدا بوده اند كه بدليل عدم تمرين مُرتّب و رها كردن آن به مُرور توان صوتي خود را كاهش يافته و بلكه از دست رفته ديده اند . بهترين وقت تمرين هاي صوتي بخصوص براي قاريان قُــرآن عزيز ، ابتداء صبح ( بامداد )و ابتداء عصر ( قبل از غروب ) مي باشد و مدّت تمرينات روزانه حدّاقل 15 تا 25 دقيقه مي‌‌باشد كه بهتر است دقايق اوّليه به گرم كردن صدا اختصاص يافته و از اوج خواندن در ابتداء تمرينات جـدّاً پرهيز شود .

 3- استراحت و خواب كافي :

 يكي از عوامل زيان آور براي صدا خستگي مُفرط ناشي از فعّاليّت هاي بدني و فكري روزانه است كه لازم است با استراحت و خواب كافي صدا ترميم گردد . صُحبت كردن هاي زياد هم بشدّت براي صدا مُضرّ است .

 4- حفظ سلامتي :

اين موضــوع شامل دو جنبه جداگانه است : اوّلاً يك قاري يا خوانــنده بايد مراقب سلامت عمــومي بدن خود باشــد زيرا يك سرما خوردگي ساده هم ممكن است تا مدّتها روي بدن و به دنبال آن صداي وي اثر منفي بگذارد . ثانياًقاري قرآن بايد بطور ويژه مراقب بهداشت و سلامت حنجره ، گوش و بيني خود نيز بوده و در صورت مشاهده‌ي هر نقصي به پزشك مراجعه و در صدد مُعالجه‌ي آن برآيد .

 5- تغذيه ي صحيح و رعايت پرهيز :

 استفاده از رژيم غذائي مناسب كه در آن از غذاهاي پُرچرب و سُرخ كردني همراه با ادويه جات تُند خبري نباشد بهترين رژيـــم غذائي براي يك قاري قرآن است ، از طرفي قاريان بايد از چند چيز كاملاً پرهيز كنند : سردي يا سرماي بيش از حدّ ، چه آب يا ميوه يا هواي سرد باشد . شوري ، شيريني ، ترشي زياد كه حنجره را آزار دهد از ديگر مواردي است كه قاري بايد از آن پرهيز كند .

بسم الله الرّحمن الرّحيم                                                

 آموزش صوت و لحن                       مدرس :آقاي غلامرضا شاه ميوه اصفهاني

 تا اينجا ما با ويژگيهاي اصوات آشنا شُديم ، حال بايد ديد چه عواملي موجب شكل گيري يك صدا مي شود به هر حال اصوات انساني هر كدام داراي طبيعتي خاص خود هستند كه اين طبيعت در بستر سلسله عواملي شكل گرفته است ، برخي از اين عوامل بطور جبري صداي ما را شكل داده است و براي ما گُريز از آن امكان پذير نبوده و يا بسيار سخت مي باشد . بطور كُلّي اين علل و عوامل در 5 عنوان طبقه بندي مي شود :

 1- وراثت :

 امروزه ثابت گرديده كه بسياري از خُصوصيّات شخصيّتي انسان اعم از ويژگيهاي جسمي و فيزيكي و يا ويژگيهاي روحي و رواني از طريـق وراثت انتقال مي يابد . رنگ چشمان ، مو ، شكل ظاهري ، قد و قامت ، نوع صدا و يا بسياري از رفتارهاي ما از نسـل هاي قبل تر به ما انتقال مي يابد . اين موارد را در علمي بنام ژنتيك مورد بررسي قرار مي دهند يكي از مواردي كه از طريق وراثت منتقل مي شود خصوصيّات صوتي نظير طنين ، شدّت و ارتفاع صداست . بطوريكه مثلاً طنين صداي دو خواهر يا برادر يا يك پدر و پسر بسيار شبيه به هم است . وجود افراد خوش صدا در يك خانواده و حتّي در چند نسل متفاوت ، همگي حاكي از اين مسئله است . گرچه الزاماً اينگونه نيست كه اين خصوصيّات حتماً از يك نسل قبل تر به فرد منـتقل شود بلكه ممكن است از نســل هاي پيش تر از آن نيز انتقال يابد . به هر حال نوع صداي ما تا حدّ زيادي توسّط ژنها به ما منتقل مي شود و گُريزي از آن نيست .

 2- محيط :

 انسان از همان بدو تولّد همواره تحت تأثير محيط پيرامون خود قرار داشته و دارد . اين تأثيرها بخصوص بيشتر صوتي است بطوريكه كودك سُخـن گفتن و تبديل اصوات به الفاظ را با همان نشيب و فرازهاي صوتي كه در محيط پيرامون وي و خانواده اش وجود دارد ياد مي گيرد . براي مثال لهجه ي يك انسان ، متأثر از محيط پيرامون وي شكل مي گيرد يا بطور نمونه تون سُخن گفتن در برخي خانواده ها بالاتر و در برخي خانواده ها مُلايم تر و آهسته تر است . معمولاً فركانس صداي صُحبت عادّي در محيط هاي روستائي كه سر و صداي زيادي در آن وجود ندارد بسيار پائين تر از فركانس صداي افراد شهر نشين است . زيرا بدليل آلودگيهاي صوتي موجود در محيط هاي شهري ، افراد همواره مجبورند از فركانس بالاتري براي صحبت كردن استفاده كنند . بنا بر اين محيط مي تواند روي شكل گيري صداي فرد بويژه از نظر ارتفاع تأثير بگذارد .

 3- وضعيّت جغرافيائي ( آب و هوا ) :

آب و هوا و منطقه جغرافيائي كه انسان در آن زندگي مي كند در شكل گيري و پرورش صدا ، هم تأثير مثبت و هم منفي دارد . براساس بررسيهاي موجود ، معمولاً بهترين صداها ( از نظر موسيقائي ) در مناطق خوش آب و هواي مديترانه اي و يا مُشابه آن وجود دارد . وجود اصوات برجسته و نمونه با استانداردهاي بالاي جـهاني در كشورهايي همچون : مصر ، يونان ، ايتـاليا ، سوريّه و تركيّه مؤيّد چنين موضوعي است . دركشور ما نيز ميانگين اصوات مستعد و خوب در مناطق خوش آب و هواي كوهستاني نظير اردبيل و كردستان و آذربايجان و يا مناطق مرطوب شمالي نظير گيلان و مازندران بسيار بالاتر از مناطق كويري و گرم و خشك است .

 4- نژاد :

 دانستيم كه عوامل وراثتي در انتقال خصوصيّات صوتي چه نقشي دارند . در اينــجا به موضوع ديگري كه هر چند بي ارتبـاط با مسئله‌ي وراثت نيست امّا خود ، داراي هويّت مُستقلّي مي باشد و آن مسئله ي نژاد است ، اشاره مي كنيم . مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه نژادهاي مختلف به رغم برخورداري از تنوّع و گوناگوني دروني موجُود در هر نژاد ، در عين حال خصوصيّات مُشتــركي دارند كه آنها را از نژاد ديگر مـُتمايز و مُتـــفاوت مي كند . در خصــوص صوت نيز چنيــن قاعـده اي حُكمفرماست . براي مثال نژادهاي ساكن در شمال آفريقا داراي اصواتي بم و قوي هستند در حاليكه در نقطه ي مقابل آنها نژاد ساكن در جنوب شرقي آسيا مي باشند كه در كشورهايي چون : مالزي ، اندونزي ، تايلند و فيليـپـين ساكن هستند . اين نژاد معمولاً داراي صدايي زير و ضعيف مي باشند ضمن آنكه ميانگين استعداد صوتي در برخي از نژادها مانند مصري ها و ايراني ها به مراتب بيشتر از نژاد ساكن در شبه جزيره ي عربستان از نقطه نظر فعّاليّت موسيقائي مي باشد .

  بسم الله الرّحمن الرّحيم                                              

      آموزش صوت و لحن            مدرس :آقاي غلامرضا شاه ميوه اصفهاني

 بحث ما در درس پيشين به سوّمين ويژگي صوت يعني طنين اختصاص داشت كه گفتيم طنين صوت در افراد مختـلف با هم متفاوت است . برخي از طنيـن زيباتري برخوردار هستـند بطوريكه حتّي در هنـگام صحـبت عادّي ، طنـين صداي چــنين افرادي شـنوندگان و اطرافيان را جذب مي كند . عده اي نيز دُرست در نقطه ي مقابل قرار دارند بطوريكه ممكن است طنين صداي آنان حتّي آزار دهنده هم باشد . درصد اين دو نوع طنين در ميان افراد انساني بسيار اندك است و شايد بتوان گفت در حدود بيشتر نيست ، امّا درحدود از انسانها عموماً داراي طنيني معمولي ( نه زشت و نه زيبا ) هستند . شما در اطراف خود با انواع اين طنين ها برخورد داشته ايد ، گاه به صداهــايي برخورده ايد كه از بم زيبا و دلنشــيني بهـره مي برند يا ممكن است به صداهـايي كه به آن خيـشومي ( تودماغي ) و يا خـف ( گرفته ) و رگه دار هستند برخورده باشيد . در برخي از كتب انواع اين صداها را بر اساس طنين آنها طبـقه بندي و تعريف كرداه اند اين اصوات مُتجاوز از گونه و تا حدود گونه صوتي مختلف ميباشد كه ما در اينجا به چند گونه از آنها جهت آشنايي شما با اين اصوات اشاره مي كنيم البته در اين تقسيم بندي برخي ديگر از خصوصيّات صوت مانند زير و بمي و انعطاف نيز لحاظ گرديده است .

صوت شَجِيّ ( Shjee ) : زيباترين و شيرين ترين و نغمه پذيرترين صدا را گويند كه داراي تمامي صفات لازم مي باشد .

صوت اَغَـنّ ( Aghan ) : صدايي است غنوي امّا داراي زيبايي و ملاحت و نغمه پذير .

صوت اَجَشّ ( Ajash ) : صداي پر قدرتي كه همراه با گرفتگي خفيف امّا دلپذير است .

صوت ناعم ( Naem ) : صداي صاف و بدون رگه امّا نمكين و دلپذير است .

صوت اَخَنّ ( Akhan ) : صدايي كه در آن بيني مسدود بوده و صدا بسيار زشت به نظر ميرسد .

صوت مُخَلخَل ( Mokhalkhal ) : صداي زير بسيار بالا امّا نغمه پذير ، زيبا و پر قدرت .

صوت صَرصُوري ( Sarsori ) : صداي زير بسيار زشت و گوش آزار كه صفير آن بسيار زياد است .

صوت صَيّاحي ( Sayyahi ) :صدايي كه از پرده ي اصلي بسمت بالا يا پايين در حال گُريز است ( استقرار ندارد ) و مُرتّب خارج ميشود .

صوت لُقمي ( Loghmi ) : صدايي كه صاحب آن گويي در دهانش لقمه اي از طعام است .

صوت اَبلَس ( Ablas ) :صداي صاف و مُعتدل امّا بدون تحرير را گويند .

صوت خادمي ( Khademi ) : صدايي كه از دور به گوش مي رسد ( صداي ته چاهي ) چيزي مانند ناله كردن .

صوت مُصَلصَل ( Mosalsal ) : صداي خشك بدون زيبايي و حلاوت .

صوت رَطِب ( Rateb ) : صدايي كه مانند آب جاري است و هيچ تكلّف در او نيست و بسيار نمكين است .

صوت زُوَيداوي ( Zovaidavi ) : صدايي كه تحريرهاي آن اضافه بر حدّ معمول و بعضاً آزار دهنده است .

گاه گفته مي شود كه صدايي صاف و واضح و صدايي ديگر گرفته ، خش دارد و ناصاف است . در برخي از آئين نامه هاي صوت در مسابقات قرآن ، موضوع صافي و و ضوح صدا را نيز جزو ويژگيهاي يك صدا مطرح مي كنند امّا بايد دانست آنچه درمورد وضوح و صافي صدا مطرح ميشود به دلايلي كه ذكر ميشود جزو ويژگي طنين صوت قابل بررسي مي باشد زيرا اصولاً اگر وضوح و صافي يك صدا جزو ذات صدا باشد تنها در تحت عنوان ويژگي طنين قابل بررسي است زيرا به هر حال همانطور كه قبلاً هم گفته شد طبيعت برخي صداها صاف ، برخي خف و گرفته و برخي رگه دار يا خش دار است . امّا اگر ناصافي يا خش يا گرفتگي به صورت عارضي براي صوت بوجود آيد و در يك لحظه اتّفاق بيفتد اساساً لطمه اي به اصل صدا نمي زند و كاري به جنس صوت ندارد در اين موارد معمولاً در مسابقات قرآ ن كريم امتيازي را به صورت منفي براي قاري در نظر مي گيرند . شايع ترين عارضه هايي كه براي صدا حاصل مي شود ، ايجاد خش يا فاق ، گرفتگي بيني ، خلط ، جمع شدن آب در گلو كه منجر به قطع صوت ميشود يا ايجاد حالت جيغ مي باشد . در ميان قاريان مشهور جهان اسلام ، طنين صداي برخي زيباتر و گيراتر ميباشد براي مثال طنين صداي مرحوم محمّد صدّيق منشاوي يا مرحوم عبدالباسط گيراتر از مرحوم مصطفي اسماعيل است . در ميان مُرتّلين قُرآن كريم نيز كه اخيراً ترتيل هاي آنان در اختيار علاقمندان قرار گرفته گاه برخي از مُرتّلين كشورهاي حوزه ي خليج فارس بويژه سعودي ها از نظر گيرايي صوت يا طنين زيبا در سطح بسيار پائيني قرار دارند .

بسم الله الرّحمن الرّحيم

 درس پنجم

 آموزش صوت و لحن

مدرس :آقاي غلامرضا شاه ميوه اصفهاني

دردرس قبلي با برخي مسائل مربوط به شدّت يا قوّت صوت آشنا شديم در ادامه لازم است چند نكته ي ديگر بيان شود : تا پيش از اختراع ميكروفون و دستگاههاي تقويت صوت ، ارزش قوّت و رسائي صوت در عالم قرائت بسيار حائز اهميّت بود ، بطوريكه در كشور مصر قارياني همچون شيخ عبدالفتّاح شعشاعي و شيخ علي محمُود بدليل برخورداري از صدائي قوي تر و رساتر همواره طيف بيشتر و وسيع تري از مُستمعين را تحت تأثير صداي خود قرار مي دادند و در نتيجه از طرفداران بيشتري برخوردار بوده و همواره در رتبه هاي نخست قرائت جاي داشتند در حاليكه قارياني نظير شيخ مُحمّد رِفعَت عليرغم برخورداري از تكنيك بالاتر و ظرافت هاي بيشتر لحني در رتبه هاي بعدي قرار داشتند امّا پس از اختراع ميكروفون در سال 1931 ميلادي بواسطه ي استفاده از دستگاههاي تقويت صوت ، ظرايف و دقايق تلاوت قارياني همچون شيخ رفعت بيشتر معلوم گرديد و بدين ترتيب وي توانست به عنوان قاري اوّل مصر در جهان قرائت شهرت يابد . امروزه در مسابقات قرآن كريم نيز اين ويژگي صدا بدليل استفاده از ميكروفون بدرستي مورد ارزيابي قرار نمي گيرد زيرا با كمي عقب و جلو شدن قاري نسبت به ميكروفون قوّت و ضعف صداي او غير واقعي جلوه مي كند . از طرفي در آئين نامه ي صوتِ مسابقات قرآن در سالهاي اخير فرازي تحت عنوان استفاده ي صحيح از ولوم صوت درج گرديده كه مورد توجّه داور مربوطه قرار مي گيرد و آن به اين معنا ست كه معمولاً قارياني كه داراي شدّت و قوّت بيش از اندازه هستند بايد در پرده هاي اوج يا توسّط صدا با كم كردن ولوم صدا ( كاستن از قوّت ) لطافت و زيبائي بيش تري به صداي خود بدهند زيرا استفاده از چنين تكنيكي در بسياري از قاريان مصري مانند مُصطفي اسماعيل ، شحّات انور ، عبدُالباسط ، غلوش ، منشاوي و غيره مرسوم است و قاريان ما نيز با استفاده ي صحيح از ولوم صدا مي توانند تأثير گذاري بيشتري در تلاوت خود ايجاد كنند .

3- ( طنين ) :

سومين ويژگي صوت را طنين ( رنين ) زنگ يا رنگ گويند . گر چه برداشت از زنگ صدا با مفهوم كلّي طنين متفاوت است امّا به هر حال طنين يك صدا ، معرّف شخصيّت و جنسيّت ذاتي آن صداست . در اصل تعريف طنين چنين است : « مجموعه ي خصوصيّات ساختاري يك صدا كه موجب تمايز و تفاوت آن از ديگر اصوات مشابه هم شدّت و هم ارتفاع با آن مي شود . » به بيان علمي تر اگر صداي دو ساز مختلف را در نظر بگيريم كه از نظر ارتفاع و شدّت يكسان باشند براي مثال هر دو با فركانس Hz 250 با شدّتي برابر شروع به نواختن كنند ، آنچه باعث مي شود صداي اين دو ساز ( كه در اين مثال مي تواند ويُلن و فلوت باشد ) متفاوت به گوش برسد طنين اين دو صداست . به همين جهت وقتي مُنحني صداي اين دو ساز ثبت ميگردد ، دو شكل مُختلف از اين دو صدا حاصل ميآيد . طنين مانند اثر انگشت در افراد است همانطور كه اثر انگشت دو نفر با هم يكي نيست طنين صداي افراد مختلف نيز با هم متفاوت است گرچه ممكن است طنين صداي اعضاء يك خانواده بسيار هم شبيه به يكديگر باشد امّا به هر حال تجزيه و تحليل علـمي بوسيله ي دستگاهـهاي مربوطه نشان داده كه تفـاوت هائي در آنها وجود دارد . پاره اي از افـراد بطور ذاتي از صـدائي خوش طنين برخوردارند و پاره اي هم داراي طنين نازيبا هستند امّا غالب مردم در حدّ ميانه اي از اين دو حالت قرار دارند يعني از طنين صــدائي عادّي ( نه زشت و نه زيبا ) بهره مند مي باشند . امروزه براي انتخاب گويندگان و مُجريان برنامه هاي راديوئي و تلويزيوني معمولاً به اين ويژگي صوت توجّه ميشود يعني افرادي كه از طنين دلنشين تر و گوش نواز تر برخوردارند را علاوه بر شرايط ديگر همچون گويش روان و فصيح انتخاب مي كنند . نكته ي ديگر اينكه بعضاً گفته مي شود صداي كسي داراي طنين است و صداي ديگر طنين ندارد كه اين عبارت با توجّه به توضيحات داده شده كاملاً غلط است زيرا تمامي صداها داراي طنين مي باشند امّا برخي طنين زيباتر و برخي طنين معمولي وعدّه اي نيز طنين نازيبا تري دارند ، هر چند در تشخيص زيبائي و دلنشيني يك طنين ، سليقه ها متفاوت است امّا بطور كلّي همواره يك سليقه ي عمومي مشترك در تشخيص زيبائي و نازيبائي طنين صداي افراد وجود دارد . امروزه در مُسابقات قرآن كريم ويژگي طنين از ارزش والاتري نسبت به قبل برخوردار شده است زيرا با يك صداي خوش طنين ساده ترين نغمات هم زيبا جلوه ميكند در حاليكه عكس آن كمتر صادق است .

بسم الله الرّحمن الرّحيم                

 درس چهارم         آموزش صوت و لحن         مدرس :آقاي غلامرضا شاه ميوه اصفهاني

در ادامه ي مبحث ارتفاع و مساحت صوت طبق وعده ي قبلي به تقسيم بنديهاي مشهور اصوات انساني اشاره نموده و با اين گروهها آشنا خواهيم شد . مطابق يك تقسيم بندي صداي زنان و كودكان در يك گروه و صداي مردان نيز در يك گروه قرار مي گـــيرد و براي هر كدام از اين دو گروه كلّي نيز سه قسم صدا را در نظر مي گيرند كه به ترتيب : بم ، توسّط و زير ميباشد . بنـا بر اين اسا مي هر كدام از اين صداهاي شش گانه كه تمامي انسانها را در بر مي گيرد به ترتيب زير خواهد بود :

1- صداي بم مردان كه به آن باس (Bass ) گفته مي شود .

2- صداي توسّط مردان ( نه بم و نه زير ) كه به آن باريتون ( Bariton) گفته مي شود .

3- صداي زير مردان كه به آن تنور ( Tenor ) گفته مي شود .

4- صداي بم زنان كه به آن آلتو (Alto ) مي گويند .

5- صداي توسّط زنان كه متزوسُپرانو ( Mezzo Soprano ) خوانده مي شود .

6- صداي زير زنان كه به آن سُپرانو ( Soprano ) مي گويند .

امّا تقسيم بندي ديگري نيز وجود دارد كه درآن مثلاً صداي مردان را به دو گروه بم و زير تقسيم بندي كرده و هر كدام را بـه دو گروه تقسيم مي نمايد . بر اساس اين تقسيم بندي كه در تلاوت قرآن بيشتر كاربرد دارد صداي بم مردان به دو گروه باس اوّل يا (Premier Bass ) و باس دوّم يا ( Second Bass ) و صداي زير مردان نيز به دو گروه تنور اوّل و تنوردوّم تقسـيم مي گردد .

2- ( شدّت صوت ):

شدّت صوت كه به آن قوّت يا رسائي و يا بلندي صوت نيز گفــته مي شود ، دوّمين ويژگي مهم اصوات است و آن عبارت است از: « ميزان انرژي آزاد شده صوتي از يك منبع صوتي در فضـاي اطراف آن » امروزه وجود بسياري از دستگاههاي تقويت صوت كه وظيفه ي اصلي آنها زياد كردن شدّت يا قوّت صوت است موجب گرديده كه نقش اين عامل در تلاوت قرآن كم رنگ تر شود . شدّت صدا را ولوم ( Voloum ) نيز مي خوانند بنا بر اين وقتي گفته مي شود ولوم صداي راديو يا پخش صوت را كم يا زيــاد كنيد به اين معنا نيست كه ارتفاع آن صدا كم يا زياد ميشود بلكه معناي آن اين است كه شدّت يا قوّت صدائي كه در حال پخــــش است كاهش يا افزايش مي يابد . شدّت صداي انسانها با هم متفاوت است . برخي در هنگام تكلّم عادّي از صداي قويتري برخوردار هستند و برخي از صداي ضعيفتر ، اين موضوع تا حدّ زيادي به عواملي همچون محيط ، نژاد و وراثت و تا اندازه ي كمي نيز به تمــرين و ممارست بسـتگي دارد . امّا از نظر علمي سه عامل مؤثّر در شدّت يك صدا دخالت دارد :

1- منبع توليد كننده ي صوت

2- محيط انتشار صوت

3- تشديد كننده ها

منبع توليد كننده‌ ي صدا كه در انسانها حنـجره يا گلو مي باشد ، ممكن است از خصوصيّاتي برخوردار باشد كه صدائي قويـتر توليد كرده يا بالعكس صدائي ضعيف تر . زيرا بطور طبيعي برخي از افراد از بُرد صــــداي بيشتري در محيط اطراف خود برخوردار هستند براي مثال اگر دو نفر را در نظـــر بگيريم كه هر دو با يك فركانس همـــسان مثلاً HZ 200 شروع به توليد صدا از دو نقطـه روي يك خط بـــنمايند و صداي شخص اوّل تا مسافت 50 متري اطراف بُرد داشته باشد امّا صـــداي شخص دوّم تا 100 متر هــم برود ، اصطلاحاً مي گويند صداي شخص دوّم بسيار قويتر و شديد تر از نفر اوّل مي باشد . عامل دوّم محيط است كه قبـــلاً گفته شد اگر مثلاً هواي خشك باشد بُرد صدا بيـــشتر است نسبت به جائي كه محيط آب يا هواي مرطوب باشد و بالأخره عامل سوّم تشــديد كننده ها است . همان گونه كه در بسياري از سازها جعبه اي با نام جعبه ي تشديد وجود دارد و موجب دوام و بلندي بيشتر و ايجاد طنين خاص در صداي آن ساز ميگردد در انسان نيز حفره هاي بيني ، حفره دهان ، استخوان هاي قفسه ي سينه و سر و فضاي حنــجره و فارنكس ( Pharynx ) بنوعي تشديد كننــده محسوب مي شوند كه موجب تقويت و دوام بيشتر صدا در انسان مي شوند .

بسم الله الرّحمن الرّحيم

  درس دوم

 آموزش صوت و لحن

مدرس :آقاي غلامرضا شاه ميوه اصفهاني

  صوت يا صدا ، پديده اي است كه ما با گوش خود آنرا درك كرده و انواع مُختلفي دارد . يك تقسيم بندي كلّي در زمينه‌ي صوت ، صداها را به دو دسته اصوات موسيقائي و اصوات غير موسيقائي تفكيك مي كند و چون موضوع مباحث ما اصوات موسيقائي است تنها به بررسي اين گروه از اصوات مي پردازيم امّا براي آشنائي عزيزان از سايرانواع صوت و ديگر تقسيم بنديهاي موجود تنها به ذكر چند نوع از تقسيمات صوت بسنده مي كنيم. بطور كُلّي اصوات را از نظر منبع توليد آن به چهار گروه اصوات طبيعي ( مانند صداي رعد و برق ، باد ، موج دريا و بارش باران ) اصوات حيواني (مانند صداي حيوانات مختلف ) اصوات انساني كه به دو دسته با كلام و بدون كلام (مانند صداي خنده ،گريه و ناله ) و اصوات آلي (مانند صداهاي ناشي از ابزار و آلات مختلف ) تقسيم مي‌گردد. در اين تقسيم بندي صداهاي موسيقائي جزو اصوات انساني و اصـوات آلي نيز هست امّا در تقسيم بندي مورد نظر ما ، اصوات به دو دسته ي اصوات خوشايند و مطبوع و اصوات نا مطبوعتقسيم مي شود كه همان اصوات مُوسيـقائي و اصوات غير موسيقائي است . در ميان دانشمندان علم صوت شناسي اصوات موسيقائي همواره كانون بيشترين توجّهات بوده است و مطالعات فراواني بر اين گونه اصوات انجام گرفته است تا علل خوشايندي اين اصوات را مـعلوم سازند . يك تعريف جامع از صوت ميگويد : « صدا در اثر ارتعــاش يك جسم ايجاد شده و در محيط مناسب انتــشار يافته و در محدوده ي فركانسي معيّني براي گوش انسان قابل دريافت مي باشد » در اين تعريف سه جنبه مهمّ در يك صدا مورد توجّه قرار گرفته است . جنبه ي اوّل : توليد صدا ، جنبه ي دوّم : انتشار صدا ، جنبه ي سوّم : دريافت صدا كه اگر هر كدام از اين سه جنبه وجود نداشته باشد صدائي نيز وجود نخواهد داشت . بايد توجّه داشت كه صداها همواره بر اثر ارتعاش يك جسم كه به آن حركت ارتعاشي جسم گويند ايجاد مي شود . تا ارتعاش در يك جسم نباشد صدائي نيز وجود نخواهد داشت براي مثال ضربه زدن به يك تار سيـمي موجب ارتعـاش تار يا رفت و برگشت آن ميشود و در صورتي كه در محيط مناسب قرار داشته باشد صدا توسّط مولكولهاي هوا بصورت موج منتقل گرديده و به گوش انسان ميرسد . در اينجا لازم است به چند نكته ي مهمّ اشاره نمود :

1- هرچند صدا حاصل از يك حركت ارتعاشي است امّا نحوه ي حركت آن درمحيط بصورت موج مي بـاشد كه به آن حركت موجي صدا گويند مانند : انداختن يك سنگ در استــخر آب كه بشــكل امواج دايره اي شكل از نقطه اصابت سنگ حركت مي كند تا به نقطـه ي سكون برسد . همين امواج صوتي وقتي به گوش مي رسند موجب ارتعاش پرده ي گوش گرديده و مجدداً حركت مــوجي به حركت ارتعاشي ( ارتعاش پرده گوش ) تبديل شده و در نتيجه صـداي مورد نظر براي گوش انسان قابل شنيدن مي شود.

2- اگر تعداد ارتعاشات يك جسم را در مدّت زمان يك ثانيه اندازه گــيري كنيم ميزان تواتر يا بسامد آن صدا كه به آن فركانس گفته مي شود معلوم ميگردد . هر چه تعداد آن بيشتر باشد صدا زيرتر و هر چه كمتر باشد صدا بم‌تر شنيده خواهد شد مانند مقايسه ي صداي يك قناري كه صداي بسيار زيرتري نسبت به صداي يك گاو دارد . ( از نظر علمي واحد سنجش فركانس يك صدا را هرتز گويند كه با علامت اختصاري Hz معلوم مي گردد . )

3- وقتي صدا توليد شد بايستي در محيط مناسب انتشار يافته تا براي گوش قابل دريافت باشد ، مثلاً انتشار صوت زير آب بسيار كندتر از محيط پر از هواست و يا براي مثال در محيط خلاء و بدون هوا اساساً صدا انتشار نمي يابد.

4- پس از توليد صوت و انتشـار آن ، حتـماً بايد دريافـت كننده اي هم وجود داشتـــه باشد تا صدا درك گـردد ، اين دريافت كننده ميتواند گوش انســان باشد يا گيرنده اي الكترونيكي ، بسياري از فركانسـها بـــراي گوش انسـان قابل دريافت نيست در حاليكه ممكن است با يك گيرنده الكترونيكي قـابل دريافت باشد . اساساً انسانها معمـولاً با گوش طبيعي مي توانند صداهاي بين 20 تا 20000 هرتز را دريافت كنند.

تمــامي اصواتي كه در عالم مي شـنويم اعم از موسيقائي و غير موسيقائي داراي سه ويژگي اصلي هستند كه عبارتند از:

1- ارتفاع

2- شدت

3- طنين

امّا اصوات موسيقائي انساني علاوه بر اين سه ويژگي از دو خصوصيّت انعـطاف پذيري و تحرير نيز برخـــوردارهستند و چون موضوع مباحث ما اصوات خوش و نغـمه پذير است در دروس آينده به ترتيب اين پنج ويژگي را مورد بحث و بررسي قرار خواهيم داد .

    بسم الله الرّحمن الرّحيم                                             

 درس يكم                             آموزش صوت و لحن     مدرس :آقاي غلامرضا شاه ميوه اصفهاني

 مقدمه

تلاوت قـُـرآن كريم اصيل ترين هُــنر اســلامي است كه از بــدو نــزول قُــــرآن كريم و پس از سفارشـات و تأكيدات پيـــامبر گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله و سلم) مبني بر خواندن و تلاوت اين كتاب آسمــاني با صــوت و لحني زيبـا و عربي همواره مورد توجُّه و اهتمام مسلمانان بوده و خواهد بود . 

 جُــــملاتي همچـــون : « زيّنوا القرآن بأصواتكم» يا «لكلّ شئ حليه و حليه القرآن الصّوت الحسن » و يا عبـــارت مــعروف « تغنّوا بالقرآن ، فليس منّا من لم يتغنّ بالقرآن » و دههـــا عـبارت ديگر همگي حكايت از اهميّــت اين موضــوع نزد پـــيامبر گرامي اسلام(صلي الله عليه و آله و سلم) و بــُــزرگان دين دارد و يكي از دلايل جذب جهــانيان بويژه مسلمين به اين هُنر مقدّس ، در حقيقت همانا ارائه ي آيات الهي با صدا و لحني زيـبا بوده است كه بدليل همين سفارشات و تأكيدات شكل گرفته است . اين هُــنر شريف در بستر تاريخ ، تحوّلات و پــيشرفت هاي فراواني به خود ديده است بطوريكه امروزه در جهان اسلام تلاوت قُـرآن كريم يكي از فنّــي ترين و زيبا ترين هُنرهاي اســلامي بوده و بلكه در قياس با ساير هُنرها نيز از سطح فنّي بالائي برخوردار است .امروزه تلاوت قرآن كريم و حفظ آن كه در دو قالب و شيوه ي تحقـيق و ترتيل ارائه ميشود طرفداران فراواني داشته و دههــا مُسابقه ي داخلي و بين المللي در طول سال بيانگر اين علاقه و اهميّت است . بسياري از عوام تصوّر ميكنند كه هر كس به مُجرّد داشتن يك صداي خوش و مستعد قادر است به تلاوت قرآن بپردازد در حاليكه با نگاهي كارشناسانه و تخصّصي به هُـنر تلاوت در مي يابيم كه اين هُـنر داراي ظرايف و پيچيدگيهائي است كه تنها از طريق آموزشهاي صحيح و اصولي و طيّ مدارج لازم نزد اساتيد فنّ و سعي و تمرين مسـتمرّ مي توان بر آن تسلّط يافت تا عناويني همچون قاري يا مُـقرئ را احـراز نمود . براي دست يابي به چنين مهـمّي ناگزير از فراگـيري علوم و فنـوني همچون تجويد ووقـف و ابتداء و برخــورداري از استعـداد صوتي لازم و كسب مهــارت هاي لحني مورد نظر هستيم . امّا در ميان مؤلّفه هاي ياد شده مربوط به هُنر تلاوت همچون تجويد ، وقف و ابتداء ، صوت و لحن آنچه كه بيشترين تأثـير را بر مخاطبان اين هنر و علاقمندان به اين فنّ شريف داشته است همانا صوت و لحن مي باشد كه ما سعي داريم در اين سلسله دروس اين دو مؤلّفه ي مُهم و اصلي و عناصر تشكيل دهنده ي آن را بشكل علمي به علاقمندان معرّفي نموده و از اين طريق نشان دهيم كه اين هـُــنر از چه ظرايف و دقــايقي برخوردار است . در اينــجا براي آمادگي ذهني هر چه بيشتر مخاطبان عزيز عرض مي كنيم كه اگر شما به تلاوت قرآن چند نــفر از قاريان طراز اوّل و مشهور جهان اسلام همچون مـرحوم شيخ محمّد رفعت ، مرحوم شيخ مُـصطفي اسماعيل ، مرحوم مُحمّد صدّيق منشاوي و مرحوم مُحمّد عبدالباسط عبدالصّمد با دقّت گوش فرا دهيد درتمامي اين تلاوتها در عين اينكه تـــفاوتهاي آشكاري را درك و احساس مي كنيـم و لو اينكه از نظر فنّي متوجّه دلايل اين تفاوتــها نشويم امّا مي توانيم چهار عنصر اساسي و مشترك را در اين تلاوتها شناسائي كنيم .

اوّلاً: ستون فقــــرات اصلي تمامي اين تلاوتها صوت است با تمامي تفاوتهائي كه در صداي اين چهار قاري وجود دارد .

ثانياً: تمامي اين قُرّاء از يك سلسله نغمات و رديف هـائي در تلاوت خود بهره مي برند كه هر كدام از اين چيدمانها نيز تفاوتهائي با هم دارد امّا به هر حال همگي نغمات و مقامات عربي را مورد استفاده قرار مي دهــند كه ممكن است محــزون يا شاد باشند .

ثالثاً: تمـامي اين قُرّاء بر طبق يك ضوابط و اصولي به تــلاوت مي پردازند كه اين اصول و مباني موجب گرديده نوع مُوسيقي تلاوت با انواع ديگر موسيقي آوازي كاملاً متفاوت باشد.

 و بالأخره اينكه هر كدام از اين قرّاء از يك شيوه و سبك خاصّي پيروي مي كنند كه با شـيوه هاي ديگر متفاوت است و در حقيقت هر كدام از آنها سبك مخـصوص به خود را دارند . مثلاً نحوه ي شروع ، نحوه ي اوج گيري ، ترتيب آهنگ ها ، سرعت تلاوت و بسياري از عوامل ديگر كه تعيين كننده ســبك خاص آنان است . بر اين اساس ما در اين مبــاحث به ترتيب در پي شناخت و تحليل اين چهار عنصر مهم موسيقي تلاوت يعني صوت ، نغمه ، مباني و سبك هستيم كه به فراخور اهميّت هر يك ، تعــدادي از دروس خود را به آنها اختصاص مي دهيم . اُميد است با بيان اين مُقدّمه عزيزان آمادگي لازم را جهت ورود به مباحث مورد نظر پيدا كرده باشند.

 در دروس آينده راجع به عنصر صوت و مؤلّفه هاي آن با شما صحبت خواهيم كرد.